مطالعه موردی آمل_بابل_قائمشهر-ساری

سنجش چندمرکزیتی 1 مجموعههای شهری کشور 2 مطالعه موردی آمل_بابل_قائمشهر-ساری اسفندیار زبردست - استاد شهرسازی پردیس هنرهای زیبا دانشگاه تهران مجتبی شهابی شهمیری - 3 کارشناسی ارشد برنامهریزی شهری و منطقهای پردیس هنرهای زیبا دانشگاه تهران 47 تاریخ پذیرش: 1393/05/19 چکیده: در سالهای اخیر مفهوم توسعه چندمرکزی به عنوان یک راهبرد برنامهریزی برای ارتقای رقابتمندی انسجام اجتماعی و پایداری محیطی مناطق پیشنهاد شده است. همزمان در دهههای اخیر این دیدگاه که مناطق کالنشهری در سرتاسر جهان به طور قابل توجهی در حال تبدیل به ساختاری چندمرکزی هستند شکل گرفته است. همین موضوع سبب شده تا طی دو دهه اخیر ادبیات نظری و سیاسی گستردهای پیرامون مفهوم»چندمرکزیتی«با تأ کید بر اصطالح»منطقه شهری چندمرکزی«شکل گیرد. با این وجود همچنان این مفهوم یکی از مبهمترین و چندوجهیترین اصطالحات ممکن به شمار میرود. دلیل چنین ابهامی را میتوان در ماهیت چند سطحی و چند بعدی مفهوم چندمرکزیتی یافت که بیانگر ضرورت تعریف و ارائه شاخصهای مشترک و مناسب برای سنجش درجه چندمرکزی به ویژه در مقیاس منطقهای است. ا کثر مطالعات پیرامون سنجش چندمرکزی منطقهای بر رویکردهای آماری و مورفولوژیک بنا شدهاند که اساسا توزیع فضایی اشتغال و جمعیت را در داخل ناحیه کالنشهری بدون تمرکز بر روی عملکردی که هر گره ایفا میکند در نظر میگیرد. بر همین اساس پژوهش حاضر سعی دارد تا با مقایسه رویکردهای مورفولوژیک و عملکردی شاخصهای مناسبی را برای سنجش و تعریف چندمرکزیتی مناطق بیابد و در مرحله بعد پتانسیلها و قابلیتهای مجموعه شهری آمل_بابل_قائمشهر_ساری را برای تبدیل شدن به یک منطقه شهری چندمرکزی با استفاده از این شاخصها بسنجد. نتایج تحلیلها نشان میدهند این محدوده با نبود شهر غالب همجواری معقول شهرها و روابط عملکردی متقابل و محکم میان خود میتوانند به عنوان یک منطقه شهری چندمرکزی در کشور شناخته شوند. واژگان کلیدی: توسعه چندمرکزی مجموعه شهری چندمرکزی عملکردی چندمرکزی مورفولوژیک. تاریخ دریافت: 1391/11/06 1 Polycentricity 2 این مقاله بر گرفته از بخشی از مباحث پایان نامه کارشناسی ارشد آقای مجتبی شهابی شهمیری با عنوان»سنجش توان چندمرکزیتی مجموعه های شهری کشور و ارائه راهکارهایی برای ارتقای برنامه ریزی فضایی این مناطق«است که در پردیس هنرهای زیبا به راهنمایی دکتر اسفندیار زبردست دفاع شده است. 3 نویسنده مسئول مقاله mfaizi@iust.ac.ir

48 هشتم شماره 1392 پاییز کشور شهری مجموعههای چندمرکزیتی سنجش مقدمه 1. تعادلی تا میکنند تالش جهان مختلف مناطق در زیادی شهرهای اجتماعی انسجام رقابتپذیری و اقتصادی رشد فشارهای بین را سالهای در راستا همین در کنند. برقرار محیطی پایداری و برای برنامهریزی جدید چارچوب و متفاوت فضایی آرایش اخیر Bailey & آمدند), Turok پدید رقیب تقاضاهای این با مواجهه برنامهریزی راهبرد یک چندمرکزی توسعه مفهوم p:2001(. 697 و یافته گسترش منظور بدین اخیر سالهای در که است فضایی Roberts et al., شهری); 1999 مقیاس از فضایی مختلف سطوح در Hall & Pain, شهری); 2006 مناطق به 1390( همکاران و رزاقی داداش 1389 زبردست و اسدی ;Parr, ;2004 Meijers, 2007b سطوح تا چاپ( زیر شهابی و زبردست 1389 همکاران و پور قارهای سطح در حتی سرانجام و )Waterhout et al., ملی) 2005 دهههای در عالوه به است. گرفته شکل )CEC, اروپا) 1999 مانند که شده مطرح مختلف صاحبنظران توسط دیدگاه این اخیر حال در قابلتوجهی طور به جهان سرتاسر در کالنشهری مناطق Garreau, به کنید هستند)مراجعه چندمرکزی ساختاری به تبدیل سبب موضوع همین.)1991; Hall, 1997; Scott et al., 2001 گستردهای سیاسی و نظری ادبیات اخیر دهه دو طی تا شده»منطقه اصطالح بر کید تأ با»چندمرکزیتی«مفهوم پیرامون Kloosterman: به کنید گیرد)مراجعه شکل چندمرکزی«شهری and Musterd, 2001; Davoudi, 2003; Hague and Kirk, 2003; Turok and Bailey, 2004; Cattan, 2007; Hoyler et al., 2008; یکی مفهوم این همچنان وجود این با.)Lambregts, 2009 شمار به ممکن اصطالحات چندوجهیترین و مبهمترین از ماهیت میتوان را ابهامی چنین دلیل.)Markusen, میرود) 2003 Veneri دانست)& چندمرکزیتی مفهوم بعدی چند و سطحی چند یک در که منطقهای است ممکن درواقع.)Burgalassi, 2010:2 همزمان شهری( مقیاس است)مثل چندمرکزی فضایی سطح باشد. مرکزی تک منطقهای( یا دیگر)ملی فضایی مقیاس در شود: مفهوم دیدگاه دو از است ممکن چندمرکزیتی عالوه به دیدگاه از را چندمرکزیتی رویکرد برخی عملکردی. و مورفولوژیک Lambooy, ;1998 EPSON کردند), 1.1.1 مطالعه مورفولوژیک دیگر برخی که حالی در ;2004( Parr, ;2004 Meijers, 2008 Van der Laan, 1998; Hall پذیرفتند) and را عملکردی دیدگاه رویکردهای نتیجه در.)Pain, 2006; Limtanakool et al., 2007 از بسیاری در که میشود مختلف معیارهای به منجر گون گونا Burger and کند), Meijers حاصل را متفاوتی نتایج میتواند جهات شهری منطقه مفهوم از تا میگردد سبب چالشها این 2010(. دیدگاههای و مقیاسها با قیدوبندی هیچ بدون چندمرکزی از و دقت عدم به منجر امر این نتیجه در شود. استفاده مختلف.)Burger & Meijers, شد) 2010 خواهد آن معنای رفتن دست کشور در موضوع تجربی و نظری مطالعات فقدان این بر عالوه دوچندان منطقهای مقیاس در را پژوهش این ضرورت و اهمیت مفهوم از روششناختی چارچوبی و روشن تعریفی نبود میکند. توسعه برای را کشور مختلف مناطق پتانسیل مسلما چندمرکزیتی میدارد. دور نظر از مناطق این با صحیح برخوردی و چندمرکزی شهری مناطق با ارتباط در که مفهومی چالشهای همچنین بدون اصطالح این از تا میگردد سبب دارد وجود چندمرکزی شود. استفاده مختلف دیدگاههای و مقیاسها با قیدوبندی هیچ آن معنای رفتن دست از و دقت عدم به منجر امر این نتیجه در همین بر کند. حاصل هم متفاوتی نتایج میتواند که شد خواهد سعی نخست میکند دنبال را اصلی هدف دو پژوهش این اساس چندمرکزیتی میزان سنجش برای را روششناختی چارچوبی دارد قابلیتهای و پتانسیلها سپس و بیابد کشور مجموعههای به شدن تبدیل برای را آمل_بابل_قائمشهر_ساری شهری مجموعه منطقه این مستمر حضور بسنجد. چندمرکزی شهری منطقه یک هب منطقهای و ملی مقیاس در برنامهریزی اسناد و طرحها در از برخی شده مطرح فرضیات و یکپارچه شهری منطقه یک عنوان 1389: همکاران و سلیمانی 1387: زمینه)لطفی این در مطالعات عنوان به را شده یاد شهری مجموعه زیرچاپ( شهابی و زبردست میکند. توجیه پژوهش این برای عالی نمونهای پژوهش نظری مبانی 2. 1 چندمرکزی شهری منطقه مفهوم 1.2. شهری بین شهری فضایی) مقیاس سه به حداقل چندمرکزیتی مقیاس در.)Davoudi, :2003 p میکند) 980 اشاره فرامنطقهای( و یاد چندمرکزی«شهری»مناطق عنوان با مفهوم این از شهری بین توصیه آلمانی و بلژیکی هلندی صاحبنظران توسط که میشود رد منطقهای و ملی برنامهریزی مختلف چارچوبهای در و گردیده Priemus,1998; است), Albrechts شده گرفته کار به کشورها این شهرهای از مجموعهای از چندمرکزی شهری منطقه 1998(. یکدیگر از سیاسی و اداری تاریخی لحاظ به که یافته تشکیل همجوار به مناسب زیرساختهای وسیله به شهرها این هستند. مستقل به را روشنی سلسلهمراتب و میباشند ارتباط در یکدیگر با خوبی خود میان در دیگر جنبههای و فرهنگی اقتصادی سیاسی لحاظ.)Kloosterman and Lambregts, 2001: p نمیدهند) 718 نشان کوچک مقیاسهای در مختلفی نمونههای اساس همین بر کالن-مقیاس نمونههای از شدهاند. شناسایی دنیا در بزرگ یا Hohenberg & Lees, هلند); 1985 در رانشتات منطقه به میتوان Blotevogel, آلمان); 1998 در روهر راین ناحیه )Batten, 1995 فالندرز«), Albrechts»الماس یا مرکزی بلژیک و )Knapp, 1998 کالسیک نمونههای عنوان به آنها از که کرد اشاره,1998( 2001 ونتو منطقه جهان دیگر بخشهای در همچنین میبرند. نام نیز دلتای یا )Batten, ژاپن) 1995 کانسای ناحیه شمالی ایتالیای در )Batten, )1995 سانفرانسیسکو خلیج و )Yeh, پرل) 2001 رودخانه شدهاند. شناسایی نیز چندمرکزی شهری مناطق مؤلفههای و ابعاد 2.2. در شهری سیستمهای ساخت درباره بحث مالحظهترین قابل سیستم شکلی جنبههای به فقط چندمرکزیتی که است سؤال این کزی مرا بین در نیز را ارتباطی جنبههای باید یا میکند اشاره شهری 1 Polycentric Urban Region

49 که یک سیستم شهری را میسازند در نظر بگیرد ), Meijers Green, 2007: 2081.)2008b: p 1317; پاسخ این سؤال را میتوان در قیاس و تفاوت محتوایی بین این دو رویکرد جستجو کرد. ب عد مورفولوژیک اساسا اندازه و توزیع مرا کز شهری را در سرزمین نشان میدهد و توزیعهای متعادلتر را با چندمرکزیتی برابر میشمارد): 2004 Parr, Kloosterman & Lambregts, 2001: p 718;.)p 232; Meijers and Burger, 2010: p5 بنابراین میتوان برای چندمرکزیتی مورفولوژیک دو مؤلفه اصلی را برشمرد. مؤلفه نخست که به پرا کنش شهرها در منطقه اشاره دارد بر این واقعیت تمرکز میکند که مرا کز باید به وسیله فضای باز میان یکدیگر به وضوح به لحاظ فیزیکی از یکدیگر جدا باشند. همزمان فواصل باید به گونهای باشد که تعامل و حداقل همجواری به منطقه اجازه دهد تا به عنوان یک هویت منطقهای تلقی شود) 232.)Parr, :2004 p مؤلفه دوم به توزیع فضایی فعالیتهای اقتصادی در درون یک منطقه اشاره میکند. بنابراین از این حیث به طور فرضی میتوان دو نوع منطقه را مشخص کرد: منطقه کامال چندمرکزی و منطقه کامال تک مرکزی. که منطقه چندمرکزی با توزیع متوازن و برابر فعالیتهای اقتصادی در داخل شهرهای خود توصیف میشود. با در نظر گرفتن جمعیت به عنوان نما گر و شاخص فعالیتهای اقتصادی اساسا بدین معنی خواهد بود که هر شهر جمعیت نسبتا یکسانی را در درون خود دارد یا به عبارت دیگر سیستم منطقهای فاقد سلسلهمراتب روشنی است. ب عد ارتباطی_ که به عنوان چندمرکزیتی عملکردی از آن یاد میشود_ به پیوندهای عملکردی بین سکونتگاهها اشاره میکند و روابط متقابل محکمتر و چندجهته را معادل با چندمرکزیتی عملکردی بیشتر منطقه میداند); 61 EPSON,,2004 :1.1.1 p et.al., 2010.)Green, 2007: 2082; De Goei بر این اساس این گروه بر دو مؤلفه اصلی تأ کید دارند مؤلفه نخست از این ب عد به شدت روابط عملکردی میان شهرها در منطقه بر میگردد. به طوری که مناطقی که شهرهای آن دارای روابط عملکردی قویتری باشند از چندمرکزیتی بیشتری نیز برخوردارند. عالوه بر مؤلفه قدرت پیوند کسانی که به ب عد عملکردی چندمرکزیتی پایبندند رویکرد مورفولوژیک را نیز از دست نمیدهند بلکه آن را گسترش میدهند تا الگوی تعامل عملکردی بین مرا کز شهری را نیز در نظر گیرند از این لحاظ شباهتهای زیادی با رویکرد مورفولوژیک دارند. درواقع این رویکرد تنها به وجود یا قدرت روابط عملکردی بین مرا کز اشاره نمیکند بلکه تعامل در توزیع روابط عملکردی را نیز بیان میکند. مناطقی که جریانهای برابری را بین مرا کز خود توزیع کرده باشند ( یا به عبارت دیگر چندجهتهتر باشند( مناطقی چندمرکزیتر هستند) 2010 Meijers,.)Burger & بنابراین توزیع روابط میان شهرها را میتوان مؤلفه دوم ب عد عملکردی تلقی کرد. در نظام چندمرکزیتی عملکردی هیچ شهر برتری وجود ندارد به عبارت دیگر روابط هیچ جهتگیری آشکاری به سوی یک مرکز خاص ندارند مرا کز به لحاظ مرکزیت یا اهمیت نسبیشان نسبتا برابرند. چنین توازنی در توزیع جریانهای یک نظام شهری زمانی ر خ میدهد که جریانها به یک مرکز هدایت نشوند بلکه دو طرفه تصویر 1 چندمرکزی عملکردی در مقابل چندمرکزی تاریخ دریافت: 1391/04/29 مورفولوژیک) 2010 Burger, )Meijers and تاریخ پذیرش: 1393/03/01 و متقاطع باشند) 2010 et.al,.)van der laan, 1998; De Geoi عالوه بر موارد بیان شده گروهی از محققان)& Kloosterman Lambregts, 2001 ;Champion, 2001;Parr, 2004; Meijers, 2005, 2007a( مؤلفه سومی را به ب عد عملکردی مناطق شهری چندمرکزی میافزایند که میتوان از آن به عنوان «مکمل بودن» 1 نام برد. در سطح مناطق شهری چندمرکزی دو شهر مکمل یکدیگرند به این معنی که ا گر یکی از شهرها برای مثال در خدمات مالی و دیگری در حملونقل و خدمات آمایشی تخصص یافته باشد هر یک از آنها این خدمات را به محیط کسبوکار یا شهروند واقع در شهر دیگر نیز عرضه میکند) 2007a.)Meijers, تمایز بین دو رویکرد به مفهوم»مرکز«اشاره میکند. به طور مورفولوژیک یک مرکز شهری به سادگی به عنوان تجمع کار و جمعیت تعریف میشود. در ادبیات تجمعاتی به عنوان یک مرکز فرعی در نظر گرفته میشوند که از آستانه جمعیتی و ترا کم اشتغال معین تجاوز کنند) 1991 Small,.)Giuliano & از طرف دیگر از دریچه عملکردی یک مرکز شهری مکانی است که اعمال قدرت در منطقه پیرامون آن نقطه شکل بگیرد. به پیروی از مدل کریستالر یک مرکز میتواند مکانی در نظر گرفته شود که عملکردهای اصلی را برای حوزه نفوذ پیرامونش عرضه میکند. از این منظر مرکز مشابه با»مکان مرکزی«در مدل کریستالری است. بنابراین یک منطقه میتواند به عنوان یک منطقه چندمرکزی دیده شود ا گر منطقه پیرامون در دو یا چند مرکز یا نقطه کانونی سازمان یابد که عملکردهای اصلی را برای کل منطقه یا حداقل بخشی از آن عرضه کند) 2010 Meijers,.)Burger & با وجود تفاوت بین دو دیدگاه به نظر میرسد شاخصهای عملکردی و مورفولوژیکی میتوانند حداقل در بخشی از موارد یکدیگر را تبیین کنند و با هم پیوند داشته باشند. به عنوان مثال هر دو دیدگاه درجه همزیستی چند مرکز در یک منطقه را در مقابل با سازماندهی فرم تک مرکزی منطقه میسنجند) 6.)Veneri & Burgalassi, 2010: p 1 Complementarity

)نگارندگان( - چندمرکزی شهری مناطق مؤلفههای و ابعاد 2- تصویر 50 هشتم شماره 1392 پاییز کشور شهری مجموعههای چندمرکزیتی سنجش تحقیق روششناسی 3. تحلیلی_توصیفی روش از مسئله نوع و پژوهش ماهیت به توجه با تحقیق هدف به دستیابی منظور به است. شده گرفته بهره چندمرکزیتی مؤلفههای و ابعاد موضوع ادبیات بر مروری با شاخصهای مؤلفهها این براساس شدند)تصویر 2 (. شناسایی بیشتر تفسیر با یک هر سنجش روشهای و چندمرکزیتی مختلف توجه با نهایت در میشوند. داده توضیح تحلیل مدل عنوان به کاربرد تحلیلها در مستقیما که نیاز مورد های داده شاخصها به و گردآوری میدانی و کتابخانهای روشهای از استفاده با دارند شاخصهای از استفاده با ارقام و آمار این شدند. طبقهبندی موردی مطالعه اندازه چه تا میدهند نشان چندمرکزیتی است. چندمرکزی منطقهای آن سنجش بنابراین است فازی مفهوم یک چندمرکزی مفهوم یک صفر که طوری به شود. تعریف 1 و 0 بازه یک گستره در باید نیز را چندمرکزی ساختاری با منطقهای 1 و مطلق تکمرکزی منطقه نکته شود. سنجیده )Meijers & Sandberg, :2008 دهد) p78 نشان شاخصهاست. انتخاب است توضیح به الزم که مهمی بسیار در ممکن شاخصهای پرکاربردترین و مهمترین شاخصها این کتاب در شده انتخاب شاخصهای همه هستند. زمینه این تنها رفتهاند. کار به نیز پین) 2006 ( و هال چندمرکزی کالنشهرهای است. خودکفایی شاخص نرفته کار به مطالعه این در که شاخصی مختلف آرایشهای شناسایی در سعی کتاب از مهمی بخش زیرا Parr, 2004; ESPON 1.1.1, 2004; Gabaix دارد)& چندمرکزیتی Ioannides, 2004; Meijers, 2005; Hall & Pain, 2006; Meijers, 2007a ; Green, 2007;, Limtanakool et al. 2007; Meijers, 2008;, Veneri, 2009; Burgalassi, 2010; Cowell, 2010; Franz.) & Hornych, 2010; Veneri & Burgalassi, 2010, 2011 و ردیفها بین همپیوندی تحلیل برای تکنیکی 1 تناظری تحلیل ستونها و ردیفها نمایش وسیله به ماتریس یا جدول ستونهای خوشههایی است. عدی ب دو اقلیدسی فضای یک در نقاطی مانند در که میشوند داده نمایش نقاطی مانند همگن توزیع با خوشههایی و دارند قرار یکدیگر نزدیک تحلیل عدی ب دو فضای گرفت خواهند قرار هم از دور دارند ناهمگنی خیلی توزیع که از گرچه ا کنید(. مراجعه کلوسن) 1998 ( و کر) 1993 ( گرینا )به فضایی توضیح امکان برای ابزاری عنوان به اغلب تکنیک این عددی تحلیل همچنین اما شده استفاده پیچیده دادههای گروهی اقتصادی نقش در را تمایز میزان که میکند فراهم را آماری 2 مجموع اینرسی آماری عدد این میدهد. توضیح شهرها از 1 correspondence analysis تحلیل در که است واریانس همان ریاضی و تر ساده بیانی به اینرسی 2 که است معیاری مجموع اینرسی شود. می خوانده نام بدین تناظری نشان را ها خوشه میانگین و نقاط مختصات بین فواصل میانگین میانگین مختصات به نسبت را کندگی پرا میزان دیگر عبارتی به دهد. می مرکزی)میانگین( توده به نقاط فاصله چه هر بنابراین کند. می بیان بود. خواهد بیشتر مجموع اینرسی میزان باشد بیشتر

جدول 1- شاخصهای سنجش چندمرکزیتی در مقیاس بین شهری)نگارندگان( مؤلفهها شاخصها روشهای آماری توضیحات توزیع اندازه شهرها نخست شهری رتبه- اندازه شاخص نخست شهری) UPI ( نسبت جمعیت بزرگترین شهر به کل جمعیت شهری منطقه است)زبردست 1386: ص 34(. این شاخص ساده میتواند برای توصیف نقش نخست شهری در منطقه به کار بسته شود وزن بیشتر نخست شهری یا تک مرکزیتی بیشتری را نشان خواهد داد. شیب معادله β سطح سلسلهمراتبی و بنابراین سطح چندمرکزیتی را در داخل یک منطقه مشخص میکند. در واقع ارزش پایینتر β سطح باالتر چندمرکزیتی را نشان میدهد. پرا کنش شهرها فاصله زمانی بین شهرها گدس در سال 1915 و به طور سرانگشتی یک ساعت را به عنوان همجواری معقول عنوان کرد. بعدها هانس بلومنفلد )1971( این فاصله را کمتر از 40 دقیقه تعیین نمود و دیوید باتن )1995( برای محدودیت کمتر بین 30 دقیقه تا یک ساعت را زمان مناسب در نظر گرفته است. - 51 شدت روابط بین شهرها توزیع روابط بین شهرها مکمل بودن شاخص چندمرکزی عمومی گرین شاخص آنتروپی تمایز نقش اقتصادی بین شهرها تحلیل تناظری نامیده میشود. اینرسی مجموع معیاری است که میانگین فواصل بین مختصات نقاط و میانگین خوشهها را نشان میدهد. به عبارتی دیگر میزان پرا کندگی را نسبت به مختصات میانگین نشان میدهد. بنابراین فاصله بیشتر نقاط به توده مرکزی)میانگین( اینرسی مجموع باالتر را نشان میدهد. باالترین اینرسی قابل حصول برابر با چند ب عدی بودن مسئله است)درمطالعه حاضر برابر است با 1- تعداد شهرها(. این بیشینه زمانی حاصل خواهد شد که همه شهرها نقش اقتصادی کامال متفاوتی را در منطقه ایفا کنند. به همین ترتیب زمانی که شهرها نقشهای اقتصادی کامال مشابهی را ایفا کنند اینرسی مجموع آنها صفر خواهد بود. در واقعیت ارزش عددی بیشینه هیچگاه حاصل نخواهد شد و فاصله زیادی با اینرسی مجموع بیشینه خواهد داشت. دستیابی این شاخص با استفاده از مفاهیم تحلیل شبکه روابط بین گرههای شهری را کمی میکند. شاخص چندمرکزی عمومی با استفاده از جریانهای روزانه درجه درونی را به عنوان مرکزیت هر گره در نظر میگیرد و بدین طریق توزیع مرکزیتها را در درون منطقه تعریف میکند. در این رابطه σf انحراف معیار درجه مرکزیت درونی σf max انحراف معیار شبکهای دو گرهی است که در آن درجه مرکزیت درونی گره n1 برابر صفر و درجه مرکزیت درونی گره دیگر برابر با بیشترین درجه مرکزیت درونی در شبکه است. این شاخص نیز در بازهای بین 0 و 1 تعریف میشود. ارزش 1 نمایانگر تکمرکزی کامل و ارزش 0 معرف چندمرکزی کامل است. این شاخص یک معیار ناپارامتری برای نشان دادن تعادل در یک توزیع است و هرچه میزان شاخص بیشتر شود توزیع به سوی تعادل در حرکت است)زبردست 1386(. این شاخص عالوه بر توازن بیانگر قدرت پیوند بین مرا کز نیز هست. L تعداد پیوندهای شبکه Zi نسبت سفرهای پیوند l به تعداد کل سفرها در شبکه است. شاخص EI نیز چگونگی توزیع تعامالت بین مرا کز را بین بازه 0 و 1 نشان میدهد. ارزشهای نزدیک به 1 بیانگر آنتروپی شدید پیوندهای منطقه میباشند که ساختار چندمرکزی را نمایش میدهند. میرز) 2005 الف( در مطالعه پیشگامانه خود برای اولین بار این تحلیل را برای پی بردن به سازوکار مکمل بودن در منطقه را نشتات ارائه کرد. پس از وی مطالعات دیگری نیز از این روش برای تحلیل تطبیقی روابط مکمل در مناطق شهری چندمرکزی استفاده کردهاند) 2010 Hornych,.)Cowell, 2010; Franz & به ارزش بیشینه به طور ضمنی تنها زمانی حاصل خواهد شد که به عنوان مثال همه مدارس در یک شهر همه سوپرمارکتها در شهر دوم و همه خدمات درمانی در شهر سوم واقع شوند. به عبارتی دیگر بخش بزرگی از اشتغال شهرها غیرقابل مبادله است. 4. قلمرو و محدوده پژوهش در این بخش چارچوب ارائه شده در بخش قبل در سنجش چندمرکزیتی مجموعه شهری استان مازندران به کار بسته میشود. اين ساختار شامل چهار شهرستان 16 بخش 43 دهستان میشود كه در خود 17 نقطه شهري و 2063 آبادي را تعريف نموده است. این مجموعه با جمعیت یک میلیون و 606 هزارو 861 نفر به ترتیب بیش از 54.9 و 55.3 درصد از سهم جمعیت و اشتغال

52 استان را در مساحتی کمتر از 35 درصد مساحت استان به خود اختصاص داده است که این موضوع بیانگر تمرکز معنادار جمعیت استان در این منطقه است. به عالوه بر اساس آمارهای ارائه شده در سرشماری عمومی کارگاهها در سال 1381 در خصوص مرا کز عمدهفروشی و خردهفروشی در استان مناطق شهری چهار شهرستان بابل ساری آمل و قائمشهر نزدیک به 60 درصد از سهم آن را تشکیل دادهاند. این آمارها اهمیت منطقه را در اقتصاد استان بیان میکند. همچنین مروری بر اسناد برنامهریزی میتواند مبین بهتری برای این موضوع باشد. برای اولین بار در طرح تهیه شده توسط مهندسین مشاور ستیران به نام طرح بهرهوری سرزمین این منطقه به عنوان سیستمی یکپارچه در نظر گرفته شد. پس از آن در طرح منطقهای گیالن و مازندران این منطقه شامل شهرهای ساری بابل و قائمشهر و مرا کز در تعامل با آنها به عنوان سیستمی مرتبط با یکدیگر در نظر گرفته شد. در طرح کالبدی ملی این چهار شهر به عنوان پایتختهای منطقهای تعریف شد و در نهایت در مطالعات طرح مقدماتی آمایش سرزمین) 1383 ( نیز در سطحی کالن به تقویت این مجموعه برای پذیرش نقشهای سطوح باالتر اشاره گردید. 5. یافتههای تحقیق 5. 1. سنجش چندمرکزیتی مورفولوژیک بررسی شاخصهای مورفولوژیک در منطقه مورد مطالعه حا کی از وجود پیششرطهای الزم در یک منطقه شهری چندمرکزی است. به طوری که بخشهای مرکزی استان با خلق زمینههای ارتباطی در پیرامون هستههای اصلی چهارگانه فواصل زمانی و فیزیکی مناسبی را برای شکلگیری این مناطق نشان میدهند. به عنوان مثال برخی مطالعات با صحه بر این موضوع در منطقه فواصل زمانی بین شهرهای ساری و قائمشهر و همچنین قائمشهر و آمل را به وسیله اتومبیل شخصی )معیار( به ترتیب حدود 16 و 30 دقیقه تخمین زدهاند)لطفی 1387(. طوالنیترین مسیر در این بازه فاصله 58 دقیقهای شهرهای ساری و آمل میباشد)طرح آمایش استان مازندران شماره 1388( 71 که آن را در زمره قوانین سرانگشتی گدس) 1968 ( و باتن) 1995 ( قرار میدهد. به لحاظ توزیع جمعیت نیز این منطقه نمونهای بارز از شکلگیری منطقهای چندمرکزی است. به لحاظ اهمیت و برتری شهرها بر یکدیگر شهر ساری در تمامی سه دهه پیشین به لحاظ شمار جمعیت شهر نخست استان بوده ولی این تفوق و برتری جمعیتی بسیار شکننده و آسیبپذیر بوده است. به نحوی که فاصله جمعیتی این شهر در سال 1385 با شهر دوم استان)بابل( حدود 60 هزار نفر در سال 1375 با شهر دوم استان)آمل( حدود 35 هزار نفر در سال 1365 با شهر دوم استان)آمل( حدود 22 هزار نفر و در سال 1355 با شهر دوم)آمل( تنها حدود 1800 نفر بوده است. بر پایه دادههای جمعیتی و محاسبات انجام شده_ نسبت جمعیت شهر اصلی به کل جمعیت منطقه _نمیتوان سلسلهمراتب روشنی را به لحاظ جمعیت در بین این چهار شهر مشخص نمود که دلیلی بر برتری و تسلط اقتصادی آن بر شهرهای دیگر باشد. حاصل شاخص نخست برای شهر ساری در این مجموعه ارزش 0.2 را نشان میدهد)جدول 2 ( که صدقی الزم اما نه کافی بر این مدعا است. در این راستا محاسبه ضریب β در قانون رتبه_اندازه این موضوع نقشه 1- جایگاه شهرهای آمل_بابل_قائمشهر_ساری در استان مازندران - )منبع: طرح آمایش استان مازندران 1388(

53 هشتم شماره 1392 پاییز اول شاخص دوم شاخص شهرها رتبه اصلي شهر جمعيت شهرستان جمعيت اصلي شهر و شهرستان نام شهري نخست شاخص β ضريب 0.00 1 260733 495360 ساري -0.38 2 200272 469591 بابل -0.25 3 198454 346775 ا مل -0.30 4 171751 295135 قاي مشهر -0.70 5 84000 156195 بهشهر -0.85 6 56712 122863 چالوس -0.81 7 53707 105652 نكا 0.20-0.77 8 52076 119173 بابلسر -0.79 9 46362 194719 تنكابن -0.77 10 43985 118481 نوشهر -0.85 11 34253 56129 فريدونكنار -0.85 12 31733 68163 رامسر -0.87 13 27864 70419 جويبار -0.85 14 27403 90502 محمودا باد -0.91 15 22070 105894 نور 1385( سال مسکن و نفوس سرشماری )منبع: - آمل_بابل_قائمشهر_ساری شهری مجموعه در چندمرکزی مورفولوژیک شاخصهای نتایج 2- جدول در را رتبه_اندازه شیب شاخص این درواقع میکند. تفسیر بهتر را باشد نزدیکتر صفر به و کمتر مقدار این هرچه میکند. تعیین نمودار نمایش را منطقه بیشتر چندمرکزیتی میزان و نمودار مالیمتر شیب نمونه برای را مورفولوژیک شاخصهای نتایج جدول 2 میدهد. همینطور میدهد. نشان بهتر شده ارائه اطالعات پایه بر موردی استان نخست شهر چهار برای مقدار این میآید بر جدول از که که شده برآورد 1 از کمتر اصلی شهرهای تمام برای و 0.4 از کمتر سخن منطقه این در شهرها جمعیت متوازن و یکنواخت توزیع از تسلط و تمرکز عدم بیانگر واقع در جمعیتی متوازن توزیع این دارد. از ناشی میتواند امر این شهرهاست. دیگر بر شهر یک اقتصادی که باشد اصلی شهر چهار پیرامون تخصصی هستههای شکلگیری است. دیگری پژوهش نیازمند عملکردی چندمرکزی 5.2.سنجش داد خواهند پاسخ سؤال این به بخش این از حاصل تحلیلهای لحاظ به حد چه تا آمل_بابل_قائمشهر_ساری شهری مجموعه که از بخشیدهاند. شکل را عملکردی یکپارچه منطقه یک اقتصادی استفاده عملکردی یکپارچگی سنجش برای آزمون بهترین رو این Bailey & Turok, :2001 p است) 699 روزانه جریانهای آمار از راهداری و حملونقل سازمان.),Turok & Bailey, 2004: p 382 ترددشماریهای براساس را خود آمارهای کشور جادههای مشخص دلیل به دادهها این میدهد. ارائه کشور جادههای مکانیزه در آن کاربرد برای الزم اعتبار فاقد مبدا_مقصد سفرهای نبودن بخش این در که آماری اساس همین بر میباشد. حاضر مطالعه تعداد برآورد شده معرفی عملکردی شاخصهای محاسبه برای شهرهای حسب بر مسافر با مسافربری نقلیه وسایل سفرهای کل پایانههاست. از نظرسنجی روش از استفاده با مبدا_مقصد i شهر از خروجی جریانهای بیرونی: درجه 1: i شهر به ورودی جریانهای درونی: درجه 2: عدم از کی حا منطقه اصلی کز مرا روزانه جریانهای بررسی به است. خاص مرکز یک سوی به جریانها آشکار جهتگیری یکنواخت توزیع از منطقه در کم حا عملکردی روابط دیگر عبارت شاخص ارزش محاسبه که طوری به است. برخوردار متوزانی و جریانها یکنواخت توزیع منظور به مشخصهای عنوان به آنتروپی حد ارزش این میدهد. نشان را 0.97 عدد شبکه کل در روابط و در اما میکند. تعریف منطقه در را روابط چندمرکزی از قبولی قابل نمایش را یکنواختی روند شهرها بین پیوند توزیع که شبکهای نسبت خاصی برتری نباید کز مرا از یک هر گرهگاهی درجه دهد محاسبه درواقع.)Green, :2007 p کند) 2084 کسب دیگر کز مرا به کشور شهری مجموعههای چندمرکزیتی سنجش

1 شاخص آنتروپی شاخص گرین آمل بابل قائمشهر ساری درجه بیرونی آمل 6576 1440 1400 3736 0 بابل 11216 3730 3580 0 3906 0.25 0.97 قائمشهر 8980 3360 0 4040 1580 ساری 7140 0 2880 2940 1320 33912 8530 7860 10716 6806 2 درجه درونی جدول 3- میانگین جریانهای روزانه مسافر بین مرا کز اصلی با استفاده از حملونقل عمومی و نتایج شاخصهای چندمرکزی عملکردی)شاخص آنتروپی و شاخص گرین( در مجموعه شهری آمل_بابل_قائمشهر_ساری)نتایج نظرسنجی از پایانههای مسافربری _ تابستان سال 1390( بر اساس سهم بیرونی هر شهر از مجموع جریانها براساس سهم جریانهای بین دو شهر از کل جریانها 54 تصویر 3- جهتگیری شماتیک پیوندها در مجموعه شهری آمل-بابل-قائمشهر-ساری بر اساس قدرت پیوند - )نگارندگان( شاخص دوم میتواند تفسیر بهتری را از این موضوع نشان دهد. محاسبه شاخص عملکردی دوم مؤید این است که مجموعه شهری آمل_بابل_قائمشهر_ساری از این منظر نیز یک منطقه شهری چندمرکزی است. حاصل شاخص چندمرکزیتی هر چه به عدد صفر نزدیکتر باشد منطقه چندمرکزیتری را تعریف میکند. محاسبه این شاخص در نمونه مورد مطالعه ارزش 0.25 را حاصل کرده که میزان رضایتبخشی برای تشکیل یک منطقه شهری چندمرکزی است. برخی از مطالعات منطقه کالنشهری آمل_بابل_قائمشهر_ساری را منطقهای مستعد برای شکلگیری روابط مکمل در نظر گرفتهاند)لطفی 1387 طرح آمایش استان مازندران 1388 سلیمانی و همکاران 1389( اما این مفروضات بدون توجیه تجربی ارائه شدهاند. بر این اساس در این بخش سعی شده تا پایه تجربی آن مورد آزمون قرار گیرد. در این راستا برای تعیین نقش اقتصادی شهرها و سنجش میزان مکمل بودن در منطقه دادههای اشتغال بخشهای مختلف که از پایگاه آماری سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 85 حاصل شدهاند)ضمیمه 1( با استفاده از تحلیل تناظری مورد تحلیل قرار گرفتند. نزدیکی شهرها در نمودار به معنی تشابه بیشتر نقش اقتصادی آنهاست. همچنین نزدیکی فواصل فعالیتهای اقتصادی در نمودار نشان از توزیع نسبتا یکسان این فعالیتها در بین شهرها دارد. توضیح فاصله بین شهرها و فعالیتهای اقتصادی پیچیدهتر است. از آنجایی که مختصات شهرها و فعالیتهای اقتصادی در فواصل کای اسکوئر تعریف شدهاند همه شهرها مکان فعالیتی اقتصادی را تحتتأثیر قرار میدهند و از طرف دیگر همه فعالیتهای اقتصادی به موقعیت یک شهر کمک میکنند. به طور کلی شهرها و فعالیتها به یکدیگر نزدیک خواهند شد وقتی ارزش مشاهده شده برای این جفت نقاط در جدول از آنچه مورد انتظار بوده بزرگتر باشد. فاصله زیاد خواهد شد وقتی ارزش مشاهده شده کمتر از ارزش مورد انتظار باشد. برای روشنتر شدن توضیحات فقط آن فعالیتهای اقتصادی که حداقل 1 درصد ارزش اینرسی مجموع را تبیین میکنند نشان داده شدهاند. فعالیتهای اقتصادی که به این ارزش آستانهای دست نیافتند آنهایی هستند که یا تعداد شاغلین اندکی دارند یا پرا کنش این فعالیت در چهار شهر با توزیع کلی همه فعالیتهای دیگر در منطقه مشابه است. بر این اساس نتایج به دست آمده از تحلیل نشان میدهد شهرها نسبتا فعالیتها و نقشهای اقتصادی مشابهی را به عهده گرفتهاند. نزدیکی شهرستانهای قائمشهر و ساری در نمودار بدین معنی است که این دو نسبت به شهرستانهای دیگر شبیهتر عمل میکنند. خارج از پیوند شهرها نسبت به یکدیگر نمودار ارتباط گروههای فعالیتی و شهرستانها را نیز به نمایش میگذارد. بدین وسیله میتوان نقش غالب هر شهر را در هر بخش تشخیص داد. شهر ساری در خدمات ( به ویژه خدمات عمومی اجتماعی

تصویر 4 همبستگی شهرها و فعالیتهای اقتصادی در مجموعه شهری مازندران مرکزی - )نگارندگان( 55 شخصی و خانگی مالی بیمه ملکی حقوقی و تجاری( برتری خود را به ر خ میکشد. مرکزیت اداری شهر ساری را نمیتوان در این مورد دور از نظر نگاه داشت. این موضوع نقش شدید آن را در بخش تأمین خدمات آب برق و گاز به خوبی نشان میدهد. بابل در کشاورزی موقعیت مناسب خود را نسبت به شهرهای دیگر به وضوح نمایان میکند. مقایسه تعداد شاغلین در بخش کشاورزی برای شهرستان بابل و شهرستانهای دیگر یافتههای نمودار را به راحتی ثابت میکند. به عالوه نقش غالب بخش ساختمان را نیز میتوان به این شهرستان افزود. جای تعجب نیست که پتانسیلهای مکانی آمل این شهرستان را در بخش صنعت برتر از رقیبان منطقهای خود نشان دهد. به عالوه شروع یکی از محورهای اصلی استان و کشور در امتداد این شهرستان موقعیت آن را برای تخصص در بخش بازرگانی رستوران و هتلداری حملونقل و انبارداری نیز افزایش داده است. شهرستان قائمشهر توانسته با دسترسی مناسب به معادن شهرستانهای همجوار مانند سوادکوه و آالشت خود را در بخش استخراج معدن تخصص یافتهتر از دیگر مرا کز معرفی کند. فعالیتهای اقتصادی منطقه در طول سه دوره دارای نوسانات متفاوتی بوده است. ا گرچه نمیتوان فواصل زمانی ده ساله و روندهای اقتصادی اجتماعی و سیاسی کشور را در این نوسانات نادیده انگاشت با این وجود این موضوع میتواند مانع از تخصص یافتن الگوی اقتصادی خاص و ساختار یافته در بین شهرها شود. این امر مانع از این شده است تا تغییرات مشاهده شده در طول سه دوره به روشنی قابل تفسیر باشد. عالوه بر این محاسبه اینرسی کل در تحلیل تناظری برای محدوده مورد نظر عدد 0.049 را نشان میدهد. این رقم به تنهایی نمیتواند میزان مکمل بودن را به وضوح نشان دهد. بدین منظور از شاخص دیگری که میرز) 2005 ( پیشنهاد میکند استفاده میگردد. این شاخص مقایسه آن را با مناطق دیگر ممکن میسازد. برای محاسبه این شاخص نسبت اینرسی کل حاصل شده به اینرسی بیشینه)تعداد شهرها - 1( را در 100 صرب کرده تا به عددی بین 0 تا 100 تبدیل گردد. محاسبه این شاخص برای محدوده مورد نظر برخالف شاخصهای عملکردی دیگر شدت پایین مکمل بودن را نشان میدهد که البته نسبت به مناطق بزرگتری مانند رانشتات هلند و راین_روهر آلمان توجیهپذیر است. 6. نتیجهگیری مقاله حاضر سعی بر آن داشته تا با استفاده از مطالعات نظری و تجربی در زمینه سنجش چندمرکزیتی در مقیاس منطقهای )بین شهری( چارچوبی را برای سنجش آن در مجموعههای شهری کشور پدید آورد. در این راستا مطالعه ادبیات موضوع دو رویکرد تحلیلی متفاوت و مجزا را نشان میدهند. رویکرد نخست که اساسا از آن به عنوان چندمرکزیتی مورفولوژیک یاد میشود به اندازه و پرا کنش شهرها در پهنه سرزمین اشاره دارد و توزیع متعادل آن را برابر با چندمرکزیتی بیشتر میشناسد. رویکرد دوم که آن را چندمرکزیتی عملکردی مینامند روابط بین مرا کز را در نظر میگیرد. از این نقطهنظر شدت و توزیع روابط و پیوند میان شهرها یک منطقه شهری چندمرکزی را میسازند. متمایز از موضع هنجاری هر دو دیدگاه به اصل مشترکی توجه و تأ کید میکنند که آن توازن و تعادل اهمیت شهرها در یک منطقه است. نتایج تحلیل در محدوده مورد مطالعه نشان میدهد خصوصیات محیطی و طبیعی این منطقه ساختار و نظام شهری و روستایی منحصر به فردی را در این پهنه جغرافیایی رقم زده به طوری که دسترسی آسان به منابع آبهای سطحی و زیرزمینی سبب تمرکز و

56 هشتم شماره 1392 پاییز سلسلهمراتبی شکلگیری از مانع و فعالیت و سکونت کز مرا تعدد نخست شاخصهای محاسبه است. شده منطقه این در روشن نمایش درستی به را موضوع این منطقه در رتبه_اندازه و شهری میدهد. کی حا منطقه فیزیکی جغرافیای ویژگیهای بررسی عالوه به چندمرکزی شهری منطقه یک در الزم پیششرطهای وجود از زمینههای خلق با استان مرکزی بخشهای که طوری به است. و زمانی فواصل چهارگانه اصلی هستههای پیرامون در ارتباطی وجود به منطقهای خوشه یک شکلگیری برای را مناسبی فیزیکی که عاملی عنوان به فضایی مجاورت ترتیب همین به میآورند. سیاسی و اقتصادی بازیگران بین را گرفته شکل محلی روابط شبکه بین فضایی تعامالت و پیوند قدرت میکند پیچیدهتر منطقه تا است. بخشیده قوت شهری کز مرا بین زمان طول در را شهری پیوند یکدیگر به استان مهم شهری کز مرا تقاضای آستانه که آنجا منطقه این در را سکونت و فعالیت عملکردی همبستگی و خورده يكپارچه نظام يك شکلگیری امر این پیامد است. شده موجب چندمرکزیتی شاخص بررسی است. ارگانيك عملكردي فضايي_ بر صفر به نزدیک ارزشی با جریانها از استفاده با گرین عمومی شاخص از شده حاصل ارزش همچنین میکند. کید تأ موضوع این توزیع میکند مشخص شهرها منطقهای جریانهای بین آنتروپی و توازن از منطقه در اقتصادی فعالیتهای دنبال به جریانها شهری مجموعه این عوامل این است. برخوردار باالیی تعادل چندمرکزی شهری منطقه یک عنوان به آن گرفتن نظر در برای را میکند. شرایط واجد کی حا منطقه در شهرها اقتصادی نقشهای تمایز بررسی همچنین بخشهای در محلی تخصصگرایی از محسوسی نوع شکلگیری از این با است. عمومی ادارات و ساختمان کشاورزی صنعت کالن سطح در اقتصادی نقشهای در بودن مکمل میزان وجود وسیع گستره در باید را کاهش این اصلی دلیل است. پایین نسبتا بین تاریخی رقابت عمومی سازمانهای و ادارات و کنشگران الزامآور تعهدات و منطقهای چشمانداز فقدان و منطقه شهرهای هم به پروژههای از چارچوبی تدوین کرد. جستجو آنها اجرای برای منطقه راهبردی مسائل به که روشن و کوچک مقیاس با پیوسته محقق بهرهوران همه برای برنده-برنده موقعیت و کند کمک از بهرهمندی و مکمل روابط تقویت برای گام اولین میتواند گردد باشد. منطقه در چندمرکزی توسعه مزایای از تنها نتایج اطالعات محدودیت و نبود به توجه با همچنین مسافربری نقلیه وسایل از استفاده با مردم فیزیکی جریانهای بر عالوه بتوانند که مطالعاتی راستا این در است. شده استنباط را اطالعات و سرمایه غیرفیزیکی جریانهای فیزیکی جریانهای افزایش منطقه این از را ما درک میتوانند بگنجانند تحلیلها در دهند. منابع: گونهشناسی اسفندیار) 1389 ( زبردست و ایرج اسدی نظری :با منطقهای و شهری مطالعات در بنیاد شهر- مناطق زیبا_ هنرهای ایران در شهری مجموعه مفهوم کاوی وا بر 17-30. صص 43 شماره شهرسازی و معماری مجتبی) 1389 ( رفیعیان آتوسا آفاقپور هاشم داداشپور مناطق شهری سیستم در فضایی سازمانیابی بر تحلیلي جغرافیا پژوهشی علمی_ دو ايران جنوب ساحلی وتابستان. بهار 14 شماره ناحیهای توسعه و رضوانی سعیدی و کرامتاله زیاری حبیباله رزاقی و شهر چندمركزي و چندهستهاي مدل نوید) 1390 ( كرج( شهر )مورد عمل تا نظريه از كالنشهري 73-100. صص سوم شماره 26 جغرافيايي تحقيقات شهری نخست تحوالت بررسی )1386( اسفندیار. زبردست 29-38. صص 29 زیبا ایران هنرهای در مجتبی)زیرچاپ( شهمیری شهابی اسفندیار زبردست چندمرکزی شهری مناطق در همافزا توسعه قابلیت تحلیل آمل_بابل_قائمشهر_ساری شهری مجموعه موردی نمونه منطقهای. برنامهریزی مجتبی)زیرچاپ( شهمیری شهابی اسفندیار زبردست چندمرکزی کالنشهری مناطق درباره پژوهشی چارچوبی ارائه کشور در مفهوم این تجربی و نظری توسعه منظور به شهری. برنامهریزی مطالعات یزدانی و اصغر نظریان محمد سلیمانی بانکی حوالههای جریان فضایی تحلیل محمدحسن) 1389 ( و شهری پژوهشهای و مطالعات ایران شهرهای شبکه در 30-1. صص 7 شماره دوم سال منطقهای سکونتگاههای توزیع و تغییر ارزیابی )1387( صدیقه لطفی یک زایش رتبه_اندازه قاعده براساس مازندران استان شهری اجتماعی و انسانی علوم پژوهشنامه منطقهای مگاالپلیس 2. شماره استان آمایش ) 1388 (طرح طرح مازند مشاور مهندسین و تواناییها ارزیابی موجود فضایی سازمان مازندران تبیین 42-43. صص جلد 71 استان محدودیتهای Albrechts, L. (1998) The Flemish Diamond: Precious Gem and Virgin Area, European Planning Studies, 6, pp. 411-424. Albrechts, L. (2001) How to proceed from Image and discourse to action: as applied to the Flemish Diamond, Urban Studies, 38, pp. 733-745. Batten, D.F. (1995) Network cities: creative urban agglomerations for the 21st century, Urban Studies, 32, pp. 313-327. Bailey, N. and I. Turok (2001) Central Scotland as a کشور شهری مجموعههای چندمرکزیتی سنجش

57 Vol. 4, Ch. 53, pp. 2378-2471, Amsterdam: Elsevier Science. Geddes, P. (1968) Cities in Evolution: an Introduction to the Town Planning Movement and to the Study of Civics. London: Ernest Benn Ltd. Green, N. (2007) Functional polycentricity: a formal definition in terms of social network analysis, Urban Studies, 44, pp. 2077-2103. Green, N. (2008) City states and the spatial in-between, Town and Country Planning, May 2008, 224-231. Greenacre, M.J. (1993) Correspondence analysis in practice. London: Academic Press Limited. Hall, P. (1997) The future of metropolis and its form, Regional Studies, 31(3), pp. 211 220. Hall, P. and Pain, K. (2006) (Eds) The Polycentric Metropolis: Learning from Mega-City Regions in Europe. London: Earthscan. Hall, P. (2009) Polycentricity, in KITCHIN, R. and N. THRIFT (eds.), The International Encyclopedia of Human Geography, Vol. 8, pp. 260 264. Oxford: Elsevier. Hohenberg, P.M. and L.H. Lees (1985) The Making of Urban Europe: 1000-1950. Cambridge, MA: Harvard University Press. Hoyler, M., Kloosterman, R.C. and Sokol, M. (2008) Polycentric puzzles - emerging mega-city regions seen through the lens of advanced producer services, Regional Studies, 42, pp. 1055-1064. Lambooy, J. (1998) Polynucleation and economic development: the Randstad, European planning studies, 6(4), pp. 457 466. Limtanakool, N., Schwanen, T. and Dijst, M. (2007) A theoretical framework and methodology for characterising national urban systems on the basis of flows of people: evidence for France and Germany, Urban Studies, 44, pp. 2123-2145. Kloosterman, R.C. and Lambregts, B. (2001) Clustering of economic activities in polycentric urban regions: The Case of the Randstad, Urban Studies, 38, pp. 717-732. Kloosterman, R.C. and Musterd, S. (2001) The polycentric urban region: towards a research agenda, Urban Studies, 38, pp. 623-633. Knapp, W. (1998) The Rhine-Ruhr area in transformation: towards a European metropolitan region? polycentric urban region: useful planning concept or chimera?, Urban Studies, 38, pp. 697-715. Blotevogel, H.H. (1998) The Rhine-Ruhr metropolitan region: reality and discourse, European Planning Studies, 6, pp. 395-410. Burger, M.J. and Meijers, E.J. (2010), Forms follow function? Linking morphological and functional polycentricity, GaWC Research Bulletin 344. Burgalassi, D (2010), Defining and Measuring Polycentric Regions. The Case of Tuscany. Discussion Papers University of Pisa, Department of Economics. Cattan,2007, (Ed.), Cities and Networks in Europe: A Critical Approach of Polycentrism. Esher, UK: John LibbeyEurotext. CEC, Commission of the European Communities (1999) European Spatial Development Perspective: Towards Balanced and Sustainable Development of the Territory of the EU. Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities. Clausen, S-E. (1998) Applied correspondence analysis: an introduction, Sage University Papers Series on Quantitative Applications in the Social Sciences, 07-121. Thousand Oaks, CA: Sage. Cowell, M (2010) Polycentric Regions: Comparing Complementarity and Institutional Governance in the San Francisco Bay Area, the Randstad and Emilia-Romagna. Urban Studies, 47(5), 945 965. Davoudi, S. (2003) Polycentricity in European spatial planning: from an analytical tool to a normative agenda?, European Planning Studies, 11, pp. 979-999. De Goei, B., Burger, M.J., Van Oort, F.G. and Kitson, M. (2010) Functional polycentrism and urban network development in the Greater South East UK: evidence from commuting patterns, Regional Studies (forthcoming). ESPON 1.1.1 (2004) Potentials for Polycentric Development in Europe. Stockholm/Luxembourg: Nordregio/ESPON Monitoring Committee. Giuliano, G. and Small. K(1991) Subcenters in the Los Angeles region, Regional Science and Urban Economics, 21(2), pp. 163-182. Gabaix, X. and Ibragimov, R. (2004) The evolution of city size distribution, in Henderson, V. and J.F. Thisse (eds.) Handbook of Regional and Urban Economics,

Veneri, P., Burgalassi, D, (2010). Questioning polycentric development and its effects: issues of definition and measurement for the Italian NUTS 2 Regions, MPRA Paper 26410, University Library of Munich, Germany. Waterhout, B., Zonneveld, W. and Meijers, E.J. (2005) Polycentric development policies in Europe: overview and debate, Built Environment, 31, pp. 163-173. Yeh, A.G.O. (2001) Hong Kong and the Pearl River Delta: Competition or Co-operation?, Built Environment, 27, pp. 129-145. http://www.rmto.ir European Planning Studies, 6, pp. 379 393. Meijers, E. (2005) Polycentric urban regions and the quest for synergy: is a network of cities more than the sum of the parts?, Urban Studies, 42, pp. 765 781. Meijers, E. (2007a) Clones or complements? The division of labour between the main cities of the Randstad, the Flemish diamond and the RheinRuhr area, Regional Studies, 41,pp. 889 900. Meijers, E. (2007b) From central place to network model: theory and evidence of a paradigm change, Tijdschrift voor Economische en Sociale Geografie, 98, pp. 245-259. Meijers, E. (2008a) Summing Small Cities Does Not Make a Large City: Polycentric Urban Regions and the Provision of Cultural, Leisure and Sports Amenities, Urban Studies, 45, pp. 2323-2342. Meijers, E.J. (2008b) Measuring polycentricity and its promises, European Planning Studies, 16, pp. 1313-1323. Meijers, E. and K. Sandberg (2008) Reducing regional disparities by means of polycentric development: panacea or placebo? Scienze Regionali, 7, pp. 71-96. Parr, J.B. (1985) A note on the size distribution of cities over time, Journal of Urban Economics, 18, pp. 199 212. Parr, J.B. (2004) The polycentric urban region: A closer inspection, Regional Studies, 38, pp. 231-240. Priemus, H. (1998) The Randstad and the central Netherlands urban ring: planners waver between two concepts, European Planning Studies, 6, pp. 443 466. Roberts, M., Lloyd-Jones, T., Erickson, B. & Nice, S. (1999) Place and space in the networked city: Conceptualizingthe integrated metropolis, Journal of Urban Design, 4(1), pp. 51 66. Turok, I. and Bailey, N. (2004) The theory of polynuclear urban regions and its application to Central Scotland, European Planning Studies, 12, pp. 371-389. Van der Laan, L. (1998) Changing urban systems: an empirical analysis at two spatial levels, Regional Studies, 32, pp. 235-247. Veneri, P. (2010) Urban polycentricity and the costs of commuting: evidence from Italian metropolitan areas, Growth and Change, 41(3), pp. 403 429. 58